با فرا رسیدن نوروز ۱۴۰۴، در حالی که هموطنان‌مان خود را برای جشن سال نو و تجدید حیات طبیعت آماده می‌کردند، بارش‌های شدید باران در روزهای ابتدایی فروردین‌ماه، شادی این ایام را به نگرانی و خسارت تبدیل کرد. سیل‌هایی که در برخی مناطق ایران از جمله استانهای گیلان، کرمانشاه، و ایلام رخ داد، علاوه بر خسارات مالی سنگین، زندگی روزمره مردم را مختل کرد و بار دیگر ضعف زیرساختها و مدیریت بحران در حاکمیت آخوندی را به نمایش گذاشت.
آغاز سیل و گستره آن
بر اساس گزارشهای موجود، بارش‌های شدید از روز اول فروردین‌ماه ۱۴۰۴ آغاز شد و به‌سرعت در چندین استان به جاری شدن سیل منجر گردید. در استان گیلان، بارانهای سیل‌آسا در تاریخ ۳ فروردین باعث رانش زمین و مسدود شدن بیش از ۲۰۰ راه روستایی در شهرستانهای سیاهکل و رودسر شد. این سیل هم‌چنین دو نفر را مفقود کرد و خسارات گسترده‌یی به منازل مسکونی و زمینهای کشاورزی وارد آورد. در کرمانشاه، روستای داربدره در روز اول فروردین شاهد سیلاب‌هایی بود که به کشاورزان و دامداران منطقه آسیب جدی رساند. در همین حال، در شهرستان هلیلان استان ایلام، بارش‌ها منجر به آب‌گرفتگی معابر و تخریب برخی زیرساختها شد.
پیش‌بینی هواشناسی پیش از نوروز، که توسط رئیس سازمان هواشناسی اعلام شده بود، حاکی از عدم وقوع بارش‌های شدید بود (۱) با این حال، واقعیت برعکس آن رقم خورد. شدت بارش‌ها در برخی مناطق به حدی بود که حتی در مدت کوتاهی، رودخانه‌ها طغیان کردند و مسیرهای ارتباطی قطع شدند.
خسارت‌های سیل
سیل نوروز ۱۴۰۴ خسارات مالی و جانی قابل توجهی به همراه داشت. در گیلان، علاوه بر مفقود شدن دو نفر، صدها خانوار به‌دلیل تخریب منازل یا قطع دسترسی به خدمات اولیه در شرایط دشواری قرار گرفتند. در کرمانشاه، کشاورزان که بخش مهمی از معیشت‌شان به دامداری و کشت بهاره وابسته است، با از دست دادن محصولات و دام‌های خود مواجه شدند. در ایلام نیز گزارشها از آب‌گرفتگی گسترده حکایت دارد که به زیرساخت‌های شهری و روستایی آسیب رساند.
این سیل‌ها بار دیگر نشان داد که بسیاری از مناطق ایران، به‌ویژه نواحی روستایی، از زیرساخت‌های کافی برای مقابله با بلایای طبیعی برخوردار نیستند. نبود سیستم‌های زهکشی مناسب، ساخت‌وساز در حریم رودخانه‌ها، و فرسودگی جاده‌ها از جمله عواملی بودند که شدت خسارات را افزایش دادند. هم‌چنین، هم‌زمانی این رویداد با تعطیلات نوروزی باعث شد که بسیاری از مسافران نوروزی در جاده‌ها گرفتار شوند و عملیات امدادرسانی با چالشهایی مواجه گردد.
بی‌توجهی حاکمیت به جان و مال مردم
برخلاف ادعاهای حاکمیت، که سیل را به‌عنوان پدیده‌یی غیرقابل اجتناب و خارج از کنترل معرفی می‌کند، شواهد علمی و تجربی نشان می‌دهند که این رخداد نه‌تنها قابل پیش‌بینی است، بلکه با برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری در زیرساختها و مدیریت منابع طبیعی می‌توان اثرات مخرب آن را به حداقل رساند. احیای جنگل‌ها، بهسازی زیرساخت‌های هیدرولوژیک و تقویت ظرفیت‌های پیش‌بینی و هشدار، تنها بخشی از اقداماتی هست که می‌توانند از تکرار خسارات گسترده در آینده جلوگیری کنند. در نهایت، این نه طبیعت، بلکه ناکارآمدی در بهره‌گیری از دانش و منابع موجود است که فجایعی نظیر سیل را به بحران‌هایی عمیق‌تر بدل می‌سازد.
سیاست «تجاهل عمدی»
حاکمیت کنونی در ایران، به‌گونه‌یی عامدانه به سوی نادیده‌انگاری مسئولیت‌های خود در قبال فجایع طبیعی مانند سیل تمایل نشان می‌دهد. این رویکرد، که می‌توان آن را نوعی «تجاهل عمدی» نامید، تلاشی است برای کم‌رنگ ساختن نقش نهادهای قدرت در پیشگیری و مدیریت بحران‌هایی که به‌وضوح قابل پیش‌بینی و تا حدی قابل کنترل‌اند. ادعای این‌که سیل به‌عنوان پدیده‌یی خارج از اراده و توان حاکمیت رخ می‌دهد، در عصر حاضر که ابزارهای پیشرفته هواشناسی و تحلیل داده‌ها در دسترس است، بیش از آن‌که یک استدلال منطقی باشد، به یک فریب سازمان‌یافته شباهت دارد.
سیل پدیده‌یی طبیعی و قابل پیش‌بینی
سیل، در تعریف علمی خود، یک رخداد هیدرولوژیک است که در نتیجه تعامل پیچیده میان عوامل اقلیمی، جغرافیایی و انسانی پدید می‌آید. در فصل بهار، افزایش بارندگی و ذوب برف‌ها به‌طور طبیعی حجم آب ورودی به سیستم‌های رودخانه‌یی را افزایش می‌دهد. هنگامی که ظرفیت جذب خاک، پوشش گیاهی و زیرساخت‌های طبیعی و مصنوعی از این حجم آب فراتر رود، مازاد آن به شکل سیلاب از مسیرهای اصلی خارج شده و به دشت‌ها، حاشیه رودخانه‌ها و در نهایت مناطق مسکونی و کشاورزی سرریز می‌کند. این فرآیند، که در چارچوب علوم محیطی کاملاً شناخته‌شده است، نه‌تنها غیرمنتظره نیست، بلکه با تحلیل داده‌های اقلیمی و مدل‌سازی هیدرولوژیک قابل پیش‌بینی و مدیریت است.
مسئولیت‌پذیری در عصر مدرن
در جهانی که پیشرفت‌های علمی و تکنولوژیک، بشر را از محدودیت‌های دوران پیشامدرن رها کرده است، مدیریت بلایای طبیعی نظیر سیل دیگر یک گزینه نیست، بلکه وظیفه‌ای بدیهی برای دولتهاست. این مسئولیت‌پذیری، ریشه در توانایی انسان مدرن برای تبدیل ناشناخته‌ها به شناخته‌ها و ناممکن‌ها به ممکن‌ها دارد. در این راستا، راه‌کارهای عملی متعددی برای مهار سیل و کاهش خسارات آن وجود دارد که از جمله آنها می‌توان به احیای اکو سیستم‌های جنگلی، احداث سازه‌های مهندسی نظیر سدها، سیل‌بندها، مخازن ذخیره آب و کانال‌های هدایت سیلاب اشاره کرد.
با این حال، نکته‌یی که شایسته تأمل است، پویایی طبیعی سیستم‌های رودخانه‌یی است. روان‌آب‌های ناشی از سیل به‌تدریج رسوبات را در بستر رودخانه‌ها انباشته می‌کنند و این انباشتگی، ظرفیت طبیعی آبراه‌ها را کاهش می‌دهد. برای مقابله با این پدیده، دو راه‌کار اصلی وجود دارد: لایروبی مداوم بستر رودخانه‌ها و آبراه‌ها یا افزایش ارتفاع سیل‌بندها. هر دوی این اقدامات، به‌نوبه خود، وابسته به حفظ و تقویت پوشش گیاهی و مراتع هستند؛ زیرا جنگل‌ها و مراتع نه‌تنها به تثبیت خاک کمک می‌کنند، بلکه از شدت جریان آب کاسته و از فرسایش و رسوب‌گذاری بیش از حد جلوگیری می‌کنند.
ولی آیا اولویت خامنه‌ای و کارگزارانش ایران و مردم آن هستند یا...؟
پانوشت:
(۱) صادق ضیائیان، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت مخاطرات وضع هوا سازمان هواشناسی کشور، درباره امکان بروز مخاطرات طبیعی در ایام نوروز گفته بود:
«به‌طور کلی آنچه ما برای دو هفته عید پیش‌بینی می‌کنیم این است که سیل گسترده مانند آنچه در سال ۹۸ اتفاق افتاد نخواهیم داشت. با احتمال بسیار بالایی می‌توانیم بگوییم که این اتفاق نخواهد افتاد. ولی آنچه ممکن است اتفاق بیفتد flash flood یا سیل‌های کوچک در اثر بارش‌های رگباری است که اینها از حالا قابل پیش‌بینی نیستند و دو یا سه روز پیش از وقوع می‌توانیم آنها را پیش‌بینی کنیم» (فرارو به‌نقل از ایلنا. ۲۴اسفند ۱۴۰۳).
