محرم در گاه‌شمار هجری قمری، اولین ماه سال است. دومین ویژگی محرم که جایگاه خاصی به آن به‌ویژه در فرهنگ اعراب می‌دهد، ممنوع بودن جنگ در آن است.
در گاه‌شمار سنتی اعراب خاورمیانه، که بعداً در میان تمامی مسلمانان جهان نیز گسترش یافت، ۴ماه از ۱۲ماه سال قمری، ماه‌های «حرام» نامیده می‌شوند یعنی ماه‌هایی که در آنها «جنگ» و خونریزی ممنوع است.
صفت «حرام» اشاره به همین معنی یعنی «حرام بودن جنگ و خونریزی» دارد. به زبان امروزی یعنی ماه‌هایی که در آنها، فارغ از هر وضعیتی که صحنه جنگ و تعادل‌قوای صحنه دارد، یک «آتش‌بس» دوطرفه باید رعایت گردد.
ماه‌های حرام و حرمت جنگ در آنها که گویا از زمان حضرت ابراهیم در میان اعراب جاری بوده، عبارتند از: ذی‌القعده، ذی‌الحجه، محرم و رجب. قرآن نیز این سنت ابراهیمی را تأیید کرد. آیه ۳۶ سوره توبه اشاره به همین مطلب دارد(تعداد ماه‌ها نزد خدا ۱۲ است... که از آنها، ۴ماه، حرام است). در آیه ۲۱۷ سوره بقره نیز به ماه حرام اشاره شده(از تو ای پیامبر درباره ماهی که در آن جنگیدن حرام است می‌پرسند بگو جنگ در آن گناهی بزرگ است) در آیه ۱۴۹ بقره البته به مسلمانان اجازه داده شده که چنان‌چه در ماه‌های حرام مورد حمله قرار گرفتند از خود دفاع کنند.
لازم به یادآوری است که ۳ماه اول، یعنی ذی‌القعده، ذی‌الحجه و محرم، هر سه پشت سر هم بوده و از نظر زمانی، فرصتی است که در آن ۳ماه، مسلمانان بایستی تمامی کارها را تابع سفر مکه و برگزاری کنگره سالانه حج و بازگشت از آن کنند.
بر همین اساس و با توجه به این‌که این ماه(محرم) پس از ماه‌های ذی‌القعده و ذی‌الحجه است که مسلمانان از مراسم حج و سفر کعبه و پیامدهای آن فارغ شده‌اند، همچنین به‌علت این‌که محرم، ماه آغازین سال نو نیز می‌باشد، در کشورهای عربی، جشنهای سال نو را در آن برگزار می‌کنند.
اما شیعیان به‌علت قرار داشتن ایام شهادت امام حسین(ع) در این ماه، اساساً به مراسم ویژه محرم و بزرگداشت امام حسین و قیام او می‌پردازند و از این نظر فضایی که در این ماه در ایران و دیگر کشورهای شیعه حاکم است اساساً با فضای دیگر کشورهای اسلامی متفاوت بوده و عمدتاً متأثر از مراسم عزاداری و آیین‌های مربوط به آن است.
طبعا کم و کیف عزاداری‌ها در کشورهای شیعه‌نشین نسبت به همدیگر، یکسان نبوده و کم‌وبیشی‌هایی داشته و تا حدی نیز متأثر از فرهنگ ملی و منطقه‌یی هر کشور است.
در ایران از دیرباز مراسم محرم با شدت زیاد و در تقریباً تمامی مناطق شیعه‌نشین کشور برگزار می‌شود و دیگر مناطق نیز تا حدودی متأثر از فضای عمومی مملکت است.
ایرانی‌ها اضافه بر مراسم سنتی عزاداری، با شبیه‌خوانی و اجرای تعزیه و... به بازسازی واقعه عاشورا پرداخته و از این نظر مراسمی خاص خود برگزار می‌کنند که مشابه آن در دیگر کشورهای شیعه‌نشین هم کمتر یافت می‌شود.
طبعا این قبیل مراسم با اندکی تفاوت در دیگر ادیان نیز وجود دارد، مانند:
مراسم عزاداری مسیحیان آسیای شرقی که متأثر از فرهنگ اسپانیایی بوده و تا حد زیادی شبیه مراسم عزاداری محرم ایرانی‌ها است،
مشابه این مراسم در میان پیروان بودیسم و دیگر ادیان هندوچین نیز دیده شده است،
تجمع میلیونی مسیحیان در پرتغال برای بزرگداشت بانویی به اسم «فاتیما»،
یا پیاده روی سالانه میلیونها کاتولیک کاستاریکایی به سوی معبد مقدس باسیلیکا که در بخشی از مسیر حتی روی زانوان خود راه می‌روند،
یا شبیه‌سازی به صلیب کشیدن حضرت عیسی مسیح در برخی شهرها و حتی پایتخت‌های معروف جهان مانند لندن و رم و... همگی مراسمی از همین جنس هستند.
بزرگداشت «فاتیما» توسط مسیحیان پرتغالی
کاتولیک‌های کاستاریکایی در آخرین مراحل راهپیمایی به سوی معبد باسیلیکا
مراسم شبیه‌سازی به صلیب کشیدن حضرت عیسی(ع) در لندن
شبیه‌سازی به صلیب کشیدن عیسی مسیح(ع) در ارو پای شرقی
با این‌که مراسم بزرگداشت پیشوایان آزادی بشر در سراسر جهان، امری عادی و پذیرفته شده است و با این‌که این مراسم در ایران نیز قرن‌هاست که اجرا می‌گردد اما در سال‌های اخیر و با روی کار آمدن فاشیسم مذهبی حاکم بر ایران، مراسم محرم به وسیله‌ای برای دجال‌گری‌های مذهبی آخوندها تبدیل شد.
با گذر زمان و پاگرفتن قیامهای منطقه‌یی و سپس قیامهای سراسری مردم ایران، آخوندها که از هر تجمعی وحشت دارند، اکنون در شرایطی قرار گرفته‌اند که حتی از تجمع مردم برای برگزاری مراسم محرم و بزرگداشت امام حسین(ع) نیز وحشت داشته و در سال جاری از برگزاری مراسم اولیه که در اولین روز محرم هر سال در شهرهای کشور برگزار می‌شد، جلوگیری کرده‌اند.
اکنون سال‌هاست که آخوندها برای برگزاری مراسم محرم، قوانین مختلف بازدارنده و محدودکننده وضع کرده، هر تجمعی را مشروط به گرفتن مجوز حکومتی موکول کرده و برای اجرای مراسم و ترتیبات آن و حتی در مواردی برای محتوای شعر و شعارهای مذهبی نیز، اداره ممیزی ایجاد کرده و تلاش می‌کنند با گسیل کردن مداحان حکومتی و مزدوران و اوباش مشخصی تحت عنوان «نوحه‌خوان» و «مداح» که اساساً مأموران حکومتی هستند، مراسم را به شکلی کاملاً کنترل شده و بی‌دردسر برگزار کند. پدیده‌یی که البته از چشم تیزبین جوانان در کانونهای شورشی ایران‌زمین پنهان نمانده و باعث شده تا جوانان نیز از هر امکانی حتی مراسم محرم و تجمع‌های مربوطه برای بلند کردن صدای اعتراض و بانگ آزادی‌خواهی مردم ایران، نهایت استفاده را بکنند.
