کشور ما اکنون در آستانه فاجعه‌یی است که زندگی میلیون‌ها نفر از هموطنان‌مان را تهدید می‌کند. بررسی دقیق نشان می‌دهد که ورشکستگی آبی کنونی، نتیجه‌ٔ مستقیم عملکرد مافیای آب در ایران و به‌طور مشخص سودجویی‌هایی سپاه پاسداران است و نه فقط کاهش بارش‌ها.
در حالی‌که حجم کلی آب بر روی زمین ثابت است، چالش اصلی در ایران کاهش آب شیرین قابل‌دسترس و تغییر الگوی توزیع آن است. این وضعیت، ریشه در مجموعه‌یی از عوامل داخلی دارد که تأثیرات چشمگیری بر تشدید بحران گذاشته‌اند.
کالبدشکافی بحران: نقش سیاست‌های غارتگرانه و ناکارآمد
در دهه‌های اخیر، مجموعه‌یی از تصمیم‌گیری‌های کلان در ساختار سیاسی ایران، به تخریب پایداری منابع آب دامن زده است. این تصمیم‌گیری‌ها شامل موارد زیر است:
۱. برداشت بی‌رویه و غیراصولی
سالانه حدود ۶۳.۸میلیارد مترمکعب آب زیرزمینی برداشت می‌شود، در حالی‌که میزان تغذیه سالانه این منابع تنها حدود ۴۵میلیارد مترمکعب برآورد شده است. این برداشت بی‌رویه که فراتر از میزان تغذیه سالانه است، به‌ویژه در حوضه‌های مرکزی که منابع آب سطحی کمتر در دسترس هستند، شدیدتر است.
۲. اولویت‌های سودجویانه در تخصیص منابع
بخش کشاورزی بیش از ۸۰درصد منابع آب تجدیدپذیر کشور را به خود اختصاص داده است. منافع آن نصیب کسانی می‌شود که از صادرات محصولات آن پول‌های کلان به جیب می‌زنند.
۳. پروژه‌های کلان با پیامدهای جبران‌ناپذیر
سرمایه‌گذاری‌های گسترده در ساخت سدها بر روی رودخانه‌های اصلی از جانب سپاه پاسداران تأثیرات غیرقابل بازگشتی بر پایداری منابع آب تجدیدپذیر کشور گذاشته است. ساخت سدهای متعدد بدون ارزیابی دقیق محیط‌زیستی و اجرای سیاست‌های انتقال ناعادلانه آب از یک حوزه به حوزه دیگر، موجب ایجاد تنش‌های بین‌استانی و نارضایتی مردم مناطق محروم‌تر(مانند سیستان و بلوچستان، کرمان، فارس و اصفهان) شده است. این اقدامات نه‌تنها بحران را حل نکرده، بلکه آن را از منطقه‌یی به منطقه دیگر منتقل کرده است.
کاوه مدنی، رئیس مؤسسه آب، محیط‌زیست و سلامت دانشگاه سازمان ملل، بر این نکته تأکید کرده است که «ورشکستگی آبی» یک‌شبه ایجاد نشده است. به‌عبارت دیگر بیش و پیش از آن‌که یک عامل اقلیمی و ناگهانی باشد نتیجه یک سیاست سودجویانه و ناکارآمد است.
توجیه بحران به جای مدیریت آن
در مواجهه با این بحران عمیق مدیریتی و زیست‌محیطی، حاکمیت تلاش کرده است تا ریشه‌های بحران را از دایره سیاست‌گذاری خارج کرده و به حوزه‌ٔ ایدئولوژی و اخلاق عمومی نسبت دهند.
به‌طور مثال، محسن اراکی، یکی از اعضای مجلس خبرگان رهبری، رعایت‌نشدن حجاب در خیابان‌ها را عامل بحران آب، خشک‌سالی و کاهش بارندگی در ایران دانست. او بیان داشت که خشک‌سالی، بحران آب و کاهش بارندگی نشانه‌ای از تذکر خداوند است تا مردم را از غفلت بیدار کند. وی هم‌چنین افزود که روا نیست خیابان‌ها «جولانگاه تجاهر به فسق و بی‌حجابی و منکرات علنی باشد»، زیرا این رفتارها اثر وضعی دارد.
این نوع تحلیل، نه‌تنها یک انکار آشکار نسبت به حجم عظیم سوءمدیریت‌های ذکر شده (مانند برداشت ۶۳.۸میلیارد مترمکعب آب زیرزمینی در مقابل تغذیه ۴۵میلیارد مترمکعبی) است، بلکه زمینه‌سازی برای سلب مسئولیت از نهادهای حکومتی درگیر با مسأله است.
قدرت‌های پنهان و فرار از مسئولیت
در بطن بحران آب، موضوع قدرت‌های بانفوذ در پروژه‌های کلان آبی نیز مطرح است که در گفتمان عمومی از آن با عنوان «مافیای آب» یاد می‌شود؛ بازیگرانی که از ساخت سدها، طرح‌های انتقال آب و توسعه‌های زیرساختی عظیم سود می‌برند.
بر اساس اطلاعات موجود، سازمان‌های قدرتمندی مانند سپاه پاسداران نقش پررنگی در حوزه آب دارند؛ به‌طوری‌که توجه ویژه‌یی از سوی فرماندهان سپاه پاسداران و مدیران منابع آب ایران به توسعه فناوری‌های پرهزینه‌ای مانند شیرین‌سازی آب دریا معطوف شده است. این پروژه‌ها شامل تأسیسات بزرگی هم‌چون کارخانه بندرعباس با هزینه ۲۰۴میلیون دلار می‌شود. این تمرکز بر راه‌کارهای فناورانه و زیرساختی عظیم، نشانگر تسلط نهادهای قدرتمند بر تصمیم‌گیری‌های کلان آب، اغلب با دورزدن ارزیابی‌های دقیق محیط‌زیستی، است.
جیره‌بندی آب آشامیدنی
نتایج این ورشکستگی آن‌چنان گسترده است که منجر به مهاجرت‌های داخلی و حاشیه‌نشینی شده است. در مواجهه با این پیامدها، بحث‌هایی نظیر تخلیه پایتخت مطرح می‌شود؛ این نوع راه‌کارها به‌مثابه فرار از پذیرش مسئولیت سیستماتیک و نسبت دادن تمام علت بحران به عوامل غیرقابل کنترل (مانند نیامدن باران) دیده می‌شود.
بحران آب ایران، محصول یک دوره‌ٔ طولانی از تصمیمات نامتناسب و سلطه رویکردهای سودجویانه و غارتگرانه بر ملاحظات علمی و محیط‌زیستی است. اکنون پس از خشکاندن آ‌ب‌های زیرزمینی و تالاب‌ها و نیز دریاچه‌ها، نوبت به جیره‌بندی و سپس قطع آب آشامیدنی مردم ایران رسیده است.
بدیهی است مادامی که این حاکمیت ضدایرانی بر سر کار است، هیچ بهبودی در وضعیت متصور نیست.
منابع:
۱. سایت آماگ. «مدیریت بحران آب در ایران: چالش‌ها، فناوری‌ها و راه‌کارهای پایدار». زینب صفایی. ۲۲مرداد ۱۴۰۴
۲. بهار نیوز. «کاوه مدنی: ورشکستگی آبی یک‌شبه ایجاد نشد». ۱۹آبان ۱۴۰۴
