بازار دارویی ایران در چنبره نظام ولایت فقیه دچار بحرانهای ساختاری است. فساد سیستماتیک، ناکارآمدی سامانههای نظارتی، گسترش داروهای تقلبی و نیز ورشکستگی داروخانهها از نشانههای این بحران بهشمار میروند.
روزنامه جهان صنعت (یکشنبه، ۱۸خرداد ۱۴۰۴) در مطلبی با عنوان «سیاستهای دستوری در بازار ملتهب دارو» از «نایارا سپنتا»، یک مشاور و تحلیلگر حوزه سلامت و دارو به گوشهیی از این بحران اذعان میکند.
بحران داروهای تقلبی و ضعف نظارت
یکی از جدیترین معضلات بازار دارویی ایران، نفوذ داروهای تقلبی به زنجیره توزیع رسمی و غیررسمی است. نگارنده این مطلب، در تحلیل خود تأکید میکند: «نفوذ داروهای تقلبی به بازار رسمی و غیررسمی کشور، زنگ خطر جدی برای سلامت عمومی را بهصدا درآورده است». او اشاره میکند که این مشکل از فروش زیرپلهیی مکملهای ورزشی به داروهای شیمیدرمانی تقلبی گسترش یافته و حتی برندهای داخلی را نیز تحت تأثیر قرار داده است. بر اساس گزارشها این داروها در مکانهایی نظیر عطاریها، سوپرمارکتها و حتی پلتفرمهای آنلاین به فروش میرسند، که نشاندهنده وجود یک شبکه توزیع غیررسمی سازمانیافته یا بهعبارت دیگر یک مافیای دمکلفت در این میان است. مافیایی که مانند دیگر مافیاها به بیت خامنهای و سپاه پاسداران متصل هستند.
این وضعیت نتیجه چند عامل کلیدی است. نخست، ضعف سامانه ردیابی و اصالتسنجی دارو (TTAC) که سپنتا آن را چنین توصیف میکند: «سامانه TTAC بهدلیل نقص فنی، کندی عملکرد و قابلیت جعل برچسبها نتوانسته اعتماد لازم را در میان بیماران و داروسازان ایجاد کند». دوم، کمبود داروهای اساسی و قیمت بالای آنها، بیماران را به سمت منابع غیررسمی سوق داده است. سوم، خلأ قانونی در نظارت بر برخی داروها که فضایی برای فعالیت سودجویان ایجاد کرده است. در نهایت، عدم آگاهی عمومی نسبت به تشخیص داروهای معتبر، به گسترش بازار داروهای تقلبی دامن زده است.
ناکارآمدی سامانههای نظارتی TTAC و نسخهنویسی الکترونیک
سامانه TTAC که در ظاهر با هدف ردیابی و جلوگیری از قاچاق دارو طراحی شده است، بهدلیل مشکلات فنی و عدم اتصال یکپارچه با سایر سامانههای سلامت، کارآیی خود را از دست داده است. سپنتا در این باره مینویسد: «اختلال مداوم در عملکرد، کندی شدید در پاسخگویی، اطلاعات ناقص و حتی گزارشهایی مبنی بر قابلیت جعل برچسبهای اصالت، عملاً اعتماد عمومی به این سامانه را تضعیف کرده است». این ضعفها باعث شده که برچسبهای اصالت جعلی در بازار غیررسمی رواج پیدا کنند و نظارت بر زنجیره توزیع دارو در عمل غیرممکن شود.
به همین ترتیب، سامانه نسخهنویسی الکترونیک که قرار بود تحولی در نظام سلامت ایجاد کند، با مشکلات متعددی مواجه است. سپنتا اشاره میکند: «سامانه نسخهنویسی با ناپایداری مزمن، اختلالهای مکرر و قطع و وصلیهای آزاردهنده مواجه است؛ مسألهیی که نهتنها فرآیند خدمترسانی را مختل میکند بلکه گاه سلامت بیماران را نیز به خطر میاندازد». این ناکارآمدیها، بهویژه در مورد داروهای خاص، منجر به تأخیر در تأمین دارو و افزایش خطاهای پزشکی شده است. این مشکلات در بستر فروش آنلاین دارو میتوانند بهمراتب خطرناکتر شوند، زیرا نبود زیرساختهای پایدار ممکن است به تحویل اشتباه دارو و آسیب به بیماران منجر شود.
چالشهای زنجیره تأمین و نگهداری دارو
یکی دیگر از مشکلات مغفول در بازار دارویی ایران، شرایط نامناسب نگهداری و حمل داروهای حساس است. در این باره همین کارشناس هشدار میدهد: «داروهای یخچالی، هورمونی، تزریقی و آن دسته از اقلام دارویی که به دمای ثابت، رطوبت کنترلشده یا حمل تخصصی نیاز دارند، حتی در بسیاری از داروخانهها در شرایط غیراستاندارد نگهداری میشوند». این مشکل در صورت گسترش فروش آنلاین دارو، بهدلیل نبود زیرساختهای لجستیکی مناسب، تشدید خواهد شد. خطر از بین رفتن اثربخشی داروهای حساس در فرآیند حمل و نقل غیرتخصصی، تهدیدی مستقیم برای سلامت بیماران است.
ورشکستگی داروخانهها و سیاستهای ناکارآمد
سیاستهای مافیایی و فاسد در صدور مجوز داروخانهها، به اشباع بازار و تضعیف اقتصادی داروخانههای مستقل منجر شده است. تحلیلگر فوق در اینباره مینویسد: «روند صدور مجوز داروخانهها بدون در نظر گرفتن شاخصهایی نظیر موقعیت جغرافیایی، ظرفیت جمعیتی و نیاز منطقهیی، منجر به اشباع بیرویه بازار داروخانهها شده است». این وضعیت، داروخانههای کوچک را در آستانه ورشکستگی قرار داده و آزادسازی بیضابطه فروش آنلاین دارو میتواند این بحران را تشدید کند.
تعارضات نهادی و سیاستهای دستوری
تعارض میان نهادهای دولتی، مانند سازمان غذا و دارو و وزارت اقتصاد، یکی دیگر از موانع اصلاح بازار دارویی است. سپنتا به بخشنامه سازمان غذا و دارو اشاره میکند که همکاری داروخانهها با پلتفرمهای آنلاین را ممنوع کرده بود، در حالیکه سرپرست وزارت اقتصاد خواستار لغو این ممنوعیت شد. او مینویسد: «این تعارض میان دستگاههای دولتی در حالی صورت میگیرد که زیرساختهای حقوقی، فنی و نظارتی فروش آنلاین دارو همچنان ناتمام و پرچالش باقی ماندهاند». این ناهماهنگی، سیاستگذاری منسجم را غیرممکن کرده و به تشدید بحران منجر شده است.
بدیهی است که آنچه در این مطلب بارز شده فقط وجوهی از فساد سیستماتیک در نظام ولایت فقیه است. بحران ساختاری در بازار دارویی ایران فقط بخشی از عملکرد مافیای حکومتی است. البته عواقب آن بسیار گران و زیانبار است و با جان و سلامت مردم ایران در ارتباط است.